Đến với Lễ hội Lam Kinh, cũng là đến với trò Xuân Phả, điệu múa dân gian đặc sắc và độc đáo nhất Việt Nam.
Theo nhiều nhà nghiên cứu: Trò Xuân Phả là đỉnh cao của múa dân gian đất Việt. Xem múa Xuân Phả, người ta dễ cảm nhận được vẻ đẹp lung linh của một viên ngọc quý. Thậm chí, có người đã ví trò Xuân Phả với điệu Cheoyongmu (Múa mặt nạ) của Hàn Quốc, hay như một “lễ hội hóa trang” của phương Tây, nhưng lại mang đậm yếu tố cung đình và dân gian Việt trong từng điệu múa...
“Trò Xuân Phả là những điệu múa mang tính liên tục, như một vở diễn có 5 lớp tương đương với 5 trò diễn và đậm chất của người Việt cổ, nói về việc 5 quốc gia hay 5 phương đến chúc mừng vua Lê sau khi thắng giặc trở về. Trò Xuân Phả phản ánh một thời kỳ hưng thịnh của vương triều Lê Sơ sau cuộc kháng chiến chống giặc Minh thắng lợi, ca khúc khải hoàn. Vì vậy có thể khẳng định trò Xuân Phả chính là thông điệp về sự giao hảo của quốc gia độc lập tự chủ với các nước trong khu vực và vị thế của nước Đại Việt ta thời bấy giờ là rất lớn, khiến cho các nước láng giềng phải mang lễ vật sang tiến cống ("lân bang ngũ quốc đồ tiến cống")”, một nhà nghiên cứu chia sẻ.
Truyền thuyết kể lại rằng, vào thời vua Lê, khi đất nước có giặc ngoại xâm, nhà vua cho sứ giả đi khắp nơi cầu bách linh, bách tính và hiền tài cùng nhau đứng lên đánh giặc cứu nước. Khi quan quân đi đến bờ sông Chu, gần làng Xuân Phả, thì gặp giông tố phải trú lại. Đêm hôm ấy, nhà vua được thần Thành hoàng làng Xuân Phả báo mộng về cách đánh giặc, nhà vua làm theo quả nhiên thắng trận.
Đất nước trở lại thanh bình, nhà vua mở hội mừng công, sắc phong cho Thành hoàng làng Xuân Phả là “Đại Hải Long vương Hoàng Lang tướng quân”, đồng thời ban cho dân làng 5 điệu múa cổ đặc sắc "Ngũ quốc lân bang đồ tiến cống", gồm các trò: “Chiêm Thành”, “Ai Lao”, “Ngô Quốc”, “Hoa Lang” và “Lục hồn Nhung” (còn gọi là Tú Huần). Đây chính là 5 điệu múa của trò Xuân Phả sau này. Trong đó, trò “Tú Huần” mô phỏng hình dáng của một tộc người tới từ hải đảo xa xôi; trò “Ai Lao”, trò “Ngô” cũng mang sắc phục của các nước lân bang sang cống tiến vua Đại Việt, trò “Hoa Lang” (Hà Lan) diễn tả người Hoa Lang sang cống tiến vua Lê...
Trong trò Xuân Phả, hầu hết các nhân vật tham gia múa đều phải đeo mặt nạ và các trò diễn hầu như đều do nam giới đảm nhiệm. Mặt nạ mỗi trò lại mỗi khác nhau, ví như trò “Hoa Lang” người diễn phải đeo mặt nạ cũng bằng da bò, đội mũ da bò; trò “Tú Huần” có mặt nạ gỗ sơn các mầu hình bà, mặt nạ mẹ và mặt nạ các con, đội mũ làm từ các sợi tre, nứa; trò “Chiêm Thành” người múa lại ngậm mặt nạ bằng miệng chứ không đeo như các mặt nạ khác... Các nhân vật ăn mặc sặc sỡ, với màu chủ đạo là màu đỏ, màu xanh và màu vàng. Nhạc cụ dùng trong các trò múa Xuân Phả là những chiếc trống, thanh la, mõ hoặc xênh tre... tạo thành những âm thanh hết sức vui nhộn, diễn khiến người xem có một cảm giác hết sức rộn ràng.
Theo cuốn “Khảo sát trò Xuân Phả” của tác giả Hoàn Anh Nhân, Phạm Minh Khang, Hoàng Hải (NXB Âm nhạc), trò Xuân Phả đã từng nhiều lần được triều đình nhà Nguyễn vời vào Huế để biểu diễn cho vua và các quan trong triều xem. Mỗi chuyến “lưu diễn” như vậy, có tới cả trăm người tham gia. Năm 1935, chính quyền Pháp cũng đã định đưa đoàn nghệ nhân biểu diễn trò Xuân Phả sang Paris trình diễn, nhưng năm 1936, Mặt trận Bình dân Pháp nổi lên, việc không thành. Tuy nhiên, đến cuối năm 1936, vua Bảo Đại lại mời diễn trò Xuân Phả tại Hội chợ Kinh đô Huế.
Ngày nay, trò Xuân Phả cũng được chọn làm đại diện cho văn hóa dân gian xứ Thanh ở các sự kiện lớn của đất nước, như sự kiện “Chào Thiên niên kỷ mới” (năm 2000), “Festival Huế”, “1.000 năm Thăng Long - Hà Nội”...
Ngoài những nghệ nhân cao tuổi biết và hiểu sâu về trò Xuân Phả, ở đất Thọ Xuân hôm nay còn một "lớp trò" rất trẻ, yêu và đam mê các điệu múa, trò diễn Xuân Phả. Để rồi mỗi năm, cứ vào ngày 10/2 Âm lịch tại đình làng thờ Thành hoàng làng Xuân Phả (xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân) và Lễ hội Lam Kinh (22/8 Âm lịch), hội trò Xuân Phả lại long trọng diễn ra với sự tham gia ngày càng nhiều của du khách thập phương và những người đam mê, gắn bó với những điệu múa độc đáo này. Đây chính là những tín hiệu lạc quan, bảo đảm cho sự tồn tại đầy sinh động của một loại hình di sản văn hoá văn nghệ quý ở xứ Thanh mang tên “Trò Xuân Phả”.
